Το πείραμα: Το 1971, στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, μία ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον Καθηγητή Ψυχολογίας Φιλίπ Ζιμπάρντο ξεκινούσε ένα πείραμα που έμελλε να αποκτήσει τεράστια φήμη – κυρίως λόγω της απρόσμενης τροπής του. Απαντώντας σε μια αγγελία από εφημερίδα, εντοπίστηκαν 24 εθελοντές (όλοι νεαροί φοιτητές, λευκοί, μεσαίας τάξης και ψυχικά υγιείς) και συμφώνησαν για 15 δολάρια ημερησίως να συμμετάσχουν σε ένα περίεργο πείραμα: Οι μισοί θα έπαιζαν τον ρόλο του φυλακισμένου, και οι υπόλοιποι τον ρόλο του δεσμοφύλακα, με σκοπό να διερευνηθούν οι ψυχολογικές διεργασίες που αναδύονται σε συνθήκες εγκλεισμού.
Ποιος θα είναι φύλακας και ποιος φυλακισμένος αποφασίστηκε με ένα νόμισμα. Μετά από την πρώτη μέρα προσαρμογής και “υιοθέτησης” των ρόλων τους, η κατάσταση εντός της “φυλακής” ξέφυγε εκτός ελέγχου, αφού οι μέχρι πριν δύο ημερών ίσοι νεαροί μπήκαν τόσο βαθιά μέσα στο ρόλο του εικονικού αυτού περιβάλλοντος με αποτέλεσμα να παρατηρηθούν ακραία περιστατικά σαδιστικής και εξαθλιωτικής συμπεριφοράς έτσι ώστε να προκληθούν ακόμη και σοβαρές ψυχικές διαταραχές στους “φυλακισμένους”. Ο ίδιος ο καθηγητής παρασύρθηκε από την τροπή του πειράματος και υιοθέτησε τον ρόλο “διευθυντή” της φυλακής. Χαρακτηρίστηκε από “αντιεπιστημονικό” μέχρι ανήθικο, ενώ και ο ίδιος ο καθηγητής Ζιμπάρντο δήλωσε ότι αν δεν είχε παρασυρθεί τόσο από τον ρόλο του ως “διευθυντής της φυλακής” θα το διέκοπτε νωρίτερα αφού οι συμμετέχοντες υπέφεραν πραγματικά.
Με το πείραμα αυτό αποδείχτηκε ότι σε ιδιαίτερες καταστάσεις όπου η διαφορά δύναμης και εξουσίας μεταξύ ατόμων ή ομάδων είναι μεγάλη, το φαινόμενο της κατάχρησης εξουσίας είναι έντονο και συχνό. Μέσα από τις κατάλληλες συνθήκες και υπό την κατάλληλη καθοδήγηση και “εκπαίδευση”, ακόμη και ο πιο φαινομενικά φιλήσυχος άνθρωπος έχει την προοπτική να μεταλλαχθεί σε σαδιστή βασανιστή, ιδιαίτερα αν δεν έχει τις ιδιαίτερα έντονες ψυχικές ασπίδες που απαιτούνται ώστε να θωρακίσει την προσωπικότητά του και να παραμείνει αναλλοίωτος. Να γιατί ασκείται σωματική και ψυχολογική βία στους δρόμους, στα στρατόπεδα, στους χώρους εργασίας- από άτομα που βρίσκονται να κατέχουν ξαφνικά δύναμη, εξουσία, ικανότητα επιρροής, αλλά δεν έχουν δυνατή προσωπικότητα και είναι ευάλωτα στην υπερβολική απορρόφηση τους από τον ρόλο τους και στη μέθη της εξουσίας.
Είναι ηλίου φαεινότερον, ότι η κατάσταση που διαφαίνεται ότι ίσχυε στα ενδότερα της μη κυβερνητικής οργάνωσης «Κιβωτός του Κόσμου» οφείλεται ακριβώς σε αυτή την ανθρώπινη τάση, την τάση της επιβολής της εξουσίας του δυνατού στον αδύνατο. Μπορεί στη διάρκεια των 25 χρόνων που λειτουργεί η οργάνωση να πέρασαν από τις δομές της χιλιάδες παιδιά. Μπορεί το 80% από αυτά να διατηρεί τις καλύτερες αναμνήσεις, μπορεί να μην είδαν και να μη βίωσαν τίποτε από αυτά για τα οποία καταγγέλλονται «το ιδρυτικό στέλεχος» και οι τρεις «βοηθοί» του.
Ωστόσο, έστω κι ένα παιδί αν κλείστηκε στο κλουβί, έστω κι ένα αν δάρθηκε, όποιο κι αν ήταν το παράπτωμά του, έστω και ένα να δέχθηκε ασελγείς θωπείες, τότε όλο το υπόλοιπο έργο ακυρώνεται. Κι αυτό γιατί τα παιδιά αυτά κατέφυγαν εκεί –και μάλιστα τα περισσότερα με εισαγγελική εντολή– για να ξεφύγουν ακριβώς από το ξύλο και τη βία και τους βιασμούς που ζούσαν στα σπίτια τους.
Εκείνο που χρειαζόταν ήταν ένα άλλο παράδειγμα, αυτό της αγάπης και της αποδοχής, αυτό που θα τους έδειχνε ότι ο κόσμος δεν είναι αυστηρός, ότι ο Θεός είναι ο Θεός του ελέους και της συγχώρησης και όχι ο Τιμωρός και Εκδικητής της Παλαιάς Διαθήκης.
Οι αρχαίοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, όταν παρήλαυναν στις επινίκιες παρελάσεις τους, φέρνοντας στη Ρώμη σκλάβους και πλούτη αμύθητα από κάθε γωνιά του κόσμου, υπό τις επευφημίες και τη λατρεία του συγκεντρωμένου πλήθους, είχαν πάντα ένα δούλο δίπλα τους, στο ίδιο άρμα, που τους υπενθύμιζε συνεχώς: «Θυμίσου ότι είσαι θνητός». Κι αυτό γιατί όταν όλος ο κόσμος σε θαυμάζει, όταν όλοι σε επαινούν και μένουν εκστατικοί μπροστά σε ό,τι έχεις καταφέρει και σε αποθεώνουν, είναι πολύ εύκολο να πέσεις στην παγίδα και να πιστέψεις ότι είσαι όντως θεός.
Και τότε θα απαιτήσεις και τα παπούτσια να σου φορέσουν, και το χέρι να σου φιλήσουν και να δεχθούν τις όποιες θεμιτές ή αθέμιτες θωπείες σου. Είναι ακριβώς η εξουσία που διαβρώνει τις προσωπικότητες, είναι το χρήμα που εξαχρειώνει, αποκτηνώνει και παρασύρει. Για τον λόγο ακριβώς αυτό θα πρέπει να ορίζονται πάντα ορκωτοί λογιστές να κάνουν τους ελέγχους, άλλες προσωπικότητες που θα ελέγχουν τους ελεγχόμενους, διότι η έλλειψη λογοδοσίας οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην ασυδοσία. Και η ευθύνη δεν βαραίνει μόνο τον επικεφαλής. Βαρύνει και τη σύζυγο και τους ακόλουθούς του και κάθε έναν που πλησίασε, διαπίστωσε την δυσωδία και δεν έκανε ή δεν είπε τίποτε, απλά και μόνο για να πάρει λίγη από τη λάμψη και τη δημοσιότητα που αφειδώλευτα παρέχοντας στον έναν, στον κυρίαρχο, στον άγιο…
Είναι πολύ τραυματικό για την κοινωνία μας ως σύνολο, να διαπιστώνει επανειλημμένα ότι δεν υπάρχουν άγιοι, δεν υπάρχουν άγκυρες που θα προσδώσουν την απαιτούμενη σταθερότητα και συνοχή. Υπάρχουν μόνο αδύναμοι άνθρωποι και το μόνο που μπορεί να στηρίξει κοινωνικό οικοδόμημα είναι οι νόμοι και η αυστηρή τους τήρηση.
Διαφορετικά, πάντα η ανθρωπότητα διολισθαίνει στην εξαχρείωση, είτε πρόκειται για θρησκευτικές ομάδες που μεταπίπτουν σε σέχτες και αιρέσεις, είτε πρόκειται για κοσμοθεωρίες που μεταπίπτουν σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, είτε πρόκειται για απλούς ανθρώπους που δεν μπορούν να κρατήσουν το δάχτυλό τους μακριά από το μέλι –όσο καλές προθέσεις κι αν είχαν αρχικά.
Κρίμα, κρίμα, που μια τόσο αξιόλογη προσπάθεια είχε τόσο άδοξο τέλος. Όμως ευτυχώς που έγινε αντιληπτή η πτώση, γιατί έτσι μπορεί να σπάσει το απόστημα, να καθαρίσει η πληγή και να γιατρευτεί. Είναι από τις περιπτώσεις ακριβώς που αν τηρηθεί ο νόμος, η κατάσταση γίνεται να βελτιωθεί.
Μπορεί να πονέσαμε όλοι, όμως είναι παρήγορο ότι η ελπίδα δεν μπορεί να χαθεί…
