Γράφει η Αναστασία Μπράνη*

Μια σύγχρονη μορφή έμφυλης βίας

Στην εποχή της ψηφιακής επικοινωνίας, η έμφυλη βία δεν περιορίζεται πλέον σε φυσικούς χώρους αλλά μεταφέρεται, ενισχύεται και πολλαπλασιάζεται στο διαδίκτυο. Ανάμεσα στις πιο ανησυχητικές εκφάνσεις της βρίσκεται η σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας, ένας όρος-ομπρέλα που περιλαμβάνει μια σειρά από επιβλαβείς, μη συναινετικές πρακτικές, που αξιοποιούν οπτικοακουστικό υλικό ως μέσο έμφυλης βίας. Μεταξύ των συχνότερων μορφών της είναι η μη συναινετική διανομή προσωπικών φωτογραφιών ή βίντεο, ο εκβιασμός με βάση τέτοιο υλικό και η απειλή δημοσιοποίησής του, η καταγραφή ή παρακολούθηση χωρίς γνώση του ατόμου, η απόκτηση υλικού μέσω παραβίασης λογαριασμών ή συσκευών, η εξαναγκασμένη παραγωγή περιεχομένου, καθώς και η δημιουργία παραποιημένων ή τεχνητά παραγόμενων εικόνων, όπως τα deepfake nudes. Κοινός παρονομαστής όλων αυτών είναι η απουσία συναίνεσης, που μετατρέπει μια εικόνα σε εργαλείο ελέγχου, ταπείνωσης και βίας.

Για πολλά χρόνια, τα περιστατικά αυτά περιγράφονταν με τον όρο «εκδικητική πορνογραφία». Η φράση, όμως, αποδείχθηκε παραπλανητική καθώς υπονοούσε ότι το θύμα “προκάλεσε” το δράστη, ταύτιζε το υλικό με συναινετική πορνογραφία και υποβάθμιζε τη σοβαρότητα της παραβίασης. Γι’ αυτό, ειδικοί και διεθνείς οργανώσεις για τα δικαιώματα των γυναικών στράφηκαν σε νέους όρους, όπως μη συναινετική πορνογραφία, παραβίαση ή εκθεση της ιδιωτικότητας και τελικά σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας, που αποδίδουν με σαφήνεια τον επιθετικό χαρακτήρα της πράξης και την έμφυλη διάστασή της.

Μια μορφή βίας που πλήττει κυρίως γυναίκες

Η σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας αποτελεί μια βαθιά έμφυλη μορφή βίας που πλήττει κυρίως γυναίκες. Όπως δείχνουν πλήθος διεθνών ερευνών οι γυναίκες αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των θυμάτων, ενώ οι δράστες είναι κυρίως άνδρες, συχνά πρώην σύντροφοι, συμμαθητές ή συγγενείς. Υπάρχουν ωστόσο και περιπτώσεις όπου οι δράστες είναι άγνωστοι ή διαδικτυακοί «φίλοι» που αποκτούν πρόσβαση στο υλικό ή στα στοιχεία των θυμάτων. Αυτή η μορφή κακοποίησης πλήττει την αυτονομία, την αξιοπρέπεια, την κοινωνική θέση και την ψυχολογική υπόσταση των γυναικών. Οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές: άγχος, κατάθλιψη, έντονο μετατραυματικό στρες, κοινωνικός στιγματισμός, απώλεια εργασίας ή διακοπή σπουδών, αυτοκτονικός ιδεασμός ή ακόμη και αυτοκτονίες. Πολλές γυναίκες αντιμετωπίζουν επιπλέον απειλές και παρενόχληση από άγνωστους άνδρες που αποκτούν τα προσωπικά τους στοιχεία, επιτείνοντας τον φόβο, τη ντροπή και την απομόνωση.

Ο διαμοιρασμός εικόνων από άνδρα σε άνδρα συχνά λειτουργεί ως “απόδειξη δύναμης” ή “υπεροχής”. Η ίδια εικόνα που για έναν άνδρα θα μπορούσε να θεωρηθεί “καύχημα” και “τρόπαιο”, για μια γυναίκα γίνεται “ντροπή”. Ένα παλιό κοινωνικό μοτίβο, απλώς ψηφιοποιημένο. Η κουλτούρα της ντροπής που συνοδεύει τη γυναικεία σεξουαλικότητα παραμένει ισχυρή. Όταν μια γυναίκα εκτίθεται, το βάρος πέφτει επάνω της, όχι στον δράστη. Η κοινωνία συχνά αναρωτιέται γιατί έστειλε τη φωτογραφία, και όχι γιατί κάποιος παρανόμησε και διέδωσε τη φωτογραφία.

Από τη Μέριλιν Μονρό στα deepfakes

Η σεξουλική κακοποίηση μέσω εικόνας δεν είναι νέο φαινόμενο. Ήδη πριν από την ανακάλυψη του διαδικτύου, από το 1953, γυμνές φωτογραφίες της Μέριλιν Μονρό δημοσιεύθηκαν στο Playboy χωρίς τη συναίνεσή της. Έκτοτε, ανά δεκαετία, χιλιάδες γυναίκες –διάσημες και άσημες– βιώνουν ανάλογες παραβιάσεις. Όμως, με την τεχνητή νοημοσύνη, η κατάσταση έγινε ακόμη πιο επικίνδυνη. Σήμερα, δεν χρειάζονται καν πραγματικές εικόνες: ψεύτικες φωτογραφίες και βίντεο deepfake μπορούν να δημιουργηθούν με μερικά κλικ, καταστρέφοντας ζωές και καριέρες.

Η σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας προσέλκυσε παγκόσμια προσοχή όταν εμφανίστηκε το IsAnyoneUp?, μια ιστοσελίδα που επέτρεπε την ανώνυμη υποβολή και διανομή προσωπικών φωτογραφιών χωρίς συναίνεση. Οι εικόνες συνοδεύονταν από ονοματεπώνυμο, διεύθυνση κατοικίας και κοινωνικά δίκτυα των θυμάτων – ένα ψηφιακό λιντσάρισμα μπροστά σε εκατοντάδες χιλιάδες θεατές. Μέσα σε λίγους μήνες είχαν αναρτηθεί πάνω από 10.000 εικόνες. Παρά το κλείσιμό της το 2012, το πρόβλημα διογκώθηκε: μέχρι το 2017 λειτουργούσαν περίπου 10.000 ιστοσελίδες αφιερωμένες στη μη συναινετική διανομή σεξουαλικού υλικού, πολλές βασισμένες σε ψεύτικο ή παραποιημένο περιεχόμενο.

Στην Ελλάδα το πρώτο θύμα σεξουαλικής κακοποίησης μέσω εικόνας ήταν το 2016, όπου φοιτήτρια αυτοκτόνησε όταν οι ιδιωτικές της φωτογραφίες διέρρευσαν στο διαδίκτυο. Τα επόμενα χρόνια, αναδείχτηκε η ανάγκη για θεσμική αντιμετώπιση του φαινομένου, καθώς ακολούθησαν καταγγελίες για τη δημοσίευση ιδιωτικού υλικού διάσημων και μη διάσημων γυναικών, ενώ την ίδια περίοδο άνθησε και το κίνημα #MeToo στην Ελλάδα. Το Ιούνιο του 2022 θεσπίστηκε νόμος όπου προέβλεψε, για πρώτη φορά, την ποινικοποίηση της διανομής ή δημοσιοποίησης υλικού σεξουαλικού περιεχομένου, χωρίς τη συναίνεση του εικονιζόμενου προσώπου. Ορίστηκαν ποινές φυλάκισης και χρηματικά πρόστιμα, ενώ το αδίκημα αναγνωρίστηκε ως σεξουαλικό έγκλημα και εντάχθηκε στο κεφάλαιο περί προσβολών της γενετήσιας ελευθερίας.

Γιατί η 25η Νοεμβρίου μας αφορά όλους και όλες;

Η Διεθνής Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών δεν είναι μια τυπική επέτειος, αλλά ένα κάλεσμα να αντιμετωπίσουμε την ψηφιακή βία με την ίδια σοβαρότητα όπως και τη φυσική. Μας υπενθυμίζει ότι η τεχνολογία, όταν μένει ανεξέλεγκτη, μπορεί να μετατραπεί σε όπλο απέναντι στις γυναίκες. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε νομοθεσίες που ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες του ψηφιακού τοπίου, πλατφόρμες που αναλαμβάνουν ουσιαστική ευθύνη, εκπαίδευση και ενημέρωση των νέων, μηχανισμούς άμεσης υποστήριξης των θυμάτων και μια κουλτούρα που καταδικάζει ξεκάθαρα τον ψηφιακό μισογυνισμό.

Η σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας δεν αποτελεί « παιχνίδι», αλλά μια μορφή έμφυλης βίας που επιδιώκει να ελέγξει, να ταπεινώσει και να φιμώσει τις γυναίκες. Και όσο η τεχνολογία εξελίσσεται, τόσο πιο κρίσιμη γίνεται η συλλογική ευθύνη για την προστασία τους. Η 25η Νοεμβρίου υπενθυμίζει ότι κάθε εικόνα που διαρρέει χωρίς συναίνεση είναι μια πράξη βίας — και κάθε πράξη βίας απαιτεί αντίσταση: θεσμική, κοινωνική και ανθρώπινη.

*Επιμελήτρια Ανηλίκων, Υπ. Διδάκτωρ Κοινωνικής Εργασίας Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Γεν. Γραμματέας ΠΤ ΣΚΛΕ Στερεάς Ελλάδας