Ψήγματα από τοπικές ιστορίες για την προσφορά της Ευρυτανίας και των ανθρώπων της στην Επανάσταση του 1821, παρουσίασε η πρεσβυτέρα Μαρία Παν. Παναγιωτοπούλου-Μποτονάκη, δρ. Παν/μίου Κρήτης & προϊσταμένη ΓΑΚ Ευρυτανίας, που εκφώνησε τον πανηγυρικό λόγο στη λιτή εκδήλωση εορτασμού, ανήμερα της 25ης Μαρτίου 2021 στο Καρπενήσι.
Αναλυτικά, ανέφερε τα εξής:
“Κάθε φορά που το βάρος της σύγχρονης σκληρής καθημερινότητας γίνεται αβάστακτο το βλέμμα στρέφεται στις μεγαλοπρεπείς βουνοκορφές και τα λόγια του ψαλμού ξεχύνονται αβίαστα: ήρα τους οφθαλμούς εις τα όρη, όθεν ήξει η βοήθειά μου…Κάποιοι διατείνονται πως τα βουνά δεν έχουν ιστορία, μα δεν είναι έτσι. Στις σελίδες ενός σπουδαίου βιβλίου για τη Μεσόγειο, του Γάλλου ιστορικού Μπροντέλ, ανάγλυφη ξεδιπλώνεται η σημασία των βουνών, όπως των δικών μας, που αγέρωχα και χιλιοτραγουδισμένα μας περιβάλλουν.
Τούτη λοιπόν η ορεινή γη στα 1832 ευνοήθηκε να συμπεριληφθεί εντός των ορίων του νεοσύστατου εθνικού κράτους μας. Στην Ελλάδα μας, που τα διακοσιοστά γενέθλια της αξιωθήκαμε να γιορτάζουμε σήμερα. Η γη αυτή τότε ονομάστηκε Ευρυτανία. Πριν όμως την ίδρυση του κράτους μας, αλλιώς ονομάζονταν οι περιοχές εκείνες που εντάχθηκαν στην Ευρυτανία . Ήταν ο καζάς του Καρπενησιού και ένα τμήμα από τον καζά των Αγράφων. Και οι δύο περιοχές αποτελούσαν συνάμα αρματολίκια .Όποιος λοιπόν θελήσει να ανιχνεύσει το στίγμα της περιοχής αυτής σε σχέση με το1821,χρειάζεται από αυτό το σημείο να εκκινήσει, μελετώντας τα αρματολίκια και ειδικότερα το αρχαιότερο των Αγράφων. Η ιστορία τους είναι συνυφασμένη με εμβληματικές μορφές του προεπαναστατικού αγώνα, όπως οι Μπουκουβαλαιοι και ο Κατσαντώνης, αλλά και του 1821, όπως ο Καραϊσκάκης . Από την άλλη, η ιστορία των ορέων αυτών έχει και άλλα σημεία να φανερώσει, από πλευράς κοινωνικής και οικονομικής, πνευματικής και πολιτιστικής.
Η κοινωνία των βουνών ήταν προεπαναστατικά σε διαρκή κινητικότητα: εδώ κατέφευγαν οι άνθρωποι των πεδιάδων και από άλλες περιοχές της χώρας, ακόμη και από τον Μοριά και από το ηρωικό Σούλι, διωγμένοι από τις πολεμικές συγκρούσεις, τις αρρώστιες και τη βαριά φορολογία . Έτσι, αυτά τα χωριά, που σήμερα ερημώνουν και τα σπίτια τους χάσκουν ερειπωμένα, άκμαζαν δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά . Μα όταν ο πληθυσμός αυξανόταν πολύ, κάποιοι έφευγαν πάλι, μισεύοντας για τις μεγάλες πόλεις με τελικό προορισμό συνήθως την Κωνσταντινούπολη. Εκεί πλούτισαν, οργανώθηκαν σε αδελφότητες και ποτέ δεν λησμόνησαν τα χωριά τους στα ψηλά βουνά. Ακολουθούσαν, βλέπετε, τις προτροπές των μεγάλων διδασκάλων του γένους μας, που συντρόφευσαν τους αποδήμους με τις διδαχές τους μέσα από την πυκνή αλληλογραφία τους
Τούτοι οι διδάσκαλοι ήταν πρόσωπα μεγάλου κύρους ανά το πανελλήνιο, με προεξάρχοντες τον όσιο Ευγένιο, τον Αναστάσιο Γόρδιο και τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Οι εστίες παιδείας που είχαν δημιουργήσει στα βουνά, δεν ήταν απλώς ατομικά καταφύγια για τους ίδιους. Ήσαν βραδυφλεγείς βόμβες μέσα στις οποίες έκαιγε το φιτίλι μιας επίγνωσης: ότι είμασταν το Γένος των Ρωμιών. Αργότερα, η επίγνωση αυτή, μπολιασμένη από τις νεωτεριστικές ιδέες του Διαφωτισμού, θα αποτελέσει θεμέλιο για την εθνική μας, ελληνική συνείδηση.
Ποια ήταν τα πρωτογενή συστατικά της επίγνωσης αυτής; αρχικά η ορθόδοξη πίστη, βασικό κριτήριο διαφοροποίησης από τον αλλόθρησκο κατακτητή, μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής κυριαρχίας. Και δεν πρέπει να λησμονούμε ότι για να διατηρηθεί αυτή η πίστη, κάποιοι θυσιάστηκαν: ομιλώ βεβαίως για τους αγίους νεομάρτυρες, ψελλίζοντας ευλαβώς τα ονόματα μόνο μερικών εξ αυτών: Γεράσιμος Μεγαλοχωρίτης, Μιχαήλ Γρανιτσιώτης Νικόλαος Καρπενησιώτης και ο επίσκοπος Σεραφείμ, που τον είχαν και προστάτη οι Αγραφιώτες της Πόλης. Το άλλο πρωτογενές στοιχείο της πεμπτουσίας του γένους μας είναι η ελληνική γλώσσα. Στη διατήρηση και των δύο, πίστης και γλώσσας, συνέβαλαν με το έργο τους οι δάσκαλοι αυτοί και οι πνευματικές φωλιές τους σε μονές και ναούς, όπως η μονή Αγίας Παρασκευής Βραγγιανών, η μονή Προυσού με τον Κύριλλο Καστανοφύλλη. Για αυτό τον ρόλο των μονών αρκούν τα λόγια του μεγάλου πολεμάρχου Γ. Καραϊσκάκη: “.Κι ακόμα λέω ότι τούτοι εδώ οι καλόγεροι μαθαίνουν γράμματα καλά στα παιδιά, να μην τουρκέψουν και χαθεί το γένος”
Για τον Καραϊσκάκη, που ανδρώθηκε εδώ στα Βουνά του Κατσαντώνη, οι ιστορίες είναι ανεξάντλητες : πώς συνδέθηκε στενά με τα μοναστήρια της Παναγίας στην Τατάρνα και στον Προυσό. Εκεί, ως ικέτης, επικαλούνταν την χάρη της Παναγίας, της Μαυρομάτας, όπως την προσφωνούσε με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Και της έταζε, άλλοτε για να τον γιατρέψει από τη φοβερή του ασθένεια και άλλοτε για να τον ενισχύσει στη μάχη. Λέγεται ακόμη ότι στα βουνά μας και πάλι, διαφωτισμένος από τα λόγια του ηγούμενου της Βράχας, ο Καραϊσκάκης ξεκαθάρισε ήθελε να γίνει. Ομολογούσε ότι έκρυβε μέσα του δυο πλευρές, όπως και κάθε άνθρωπος άλλωστε: μια σκοτεινή και μια φωτεινή. Διάλεξε τη δεύτερη, την αγγελική φύση του. Θα ήταν όμως άδικο να μην αναφερθούμε και στον μακρύ κατάλογο των πολεμιστών που καταγόμενοι από τα χωριά της ευρυτανικής σήμερα περιοχής πολέμησαν υπό τις διαταγές του σε μάχες που δόθηκαν εδώ αλλά και σε άλλα μέρη της Ρούμελης. Μια τέτοια σπουδαία μάχη έγινε στο Καρπενήσι στις 18 Ιουλίου 1825, με αρχηγούς τον Γιαννάκη Γιολντάση και τον Καραϊσκάκη που υπογράφουν ως Πατριώται και Αδελφοί. Την ανάδειξη του σπουδαίου αυτού γεγονότος οφείλουμε στον ακάματο ερευνητή Γιάννη Μαυρομύτη.
Κοιτάζοντας πάντα προς τις βουνοκορφές, ο νους με άλματα προσπαθεί να ανακαλέσει τις σπουδαίες μορφές, τα ιστορικά γεγονότα, τους τόπους . Πώς να λησμονήσουμε τον Αθανάσιο Καρπενησιώτη, που ένωσε κάτω από το σπαθί του Αγραφιώτες, Καρπενησιώτες, Κεφαλλονίτες και άλλους ρωμιούς πέφτοντας όλοι στο Σκουλένι; Πώς να μην αναφέρουμε την πρώτη σπουδαία μάχη στη Γέφυρα της Τατάρνας στις 22 Μαρτίου, με τον ηγούμενο της Τατάρνας Κυπριανό να συντροφεύει τον Καπετάν Οδυσσέα Ανρούτσο; Και σίγουρα θα κατηγορηθεί κανείς αν αμελήσει έστω μια μνεία ονομαστική να κάνει για τους φιλικούς της περιοχής, όπως ο Δημήτρης Παλαιόπουλος και ο Δοσίθεος Παναγιωτίδης επίσκοπος Λιτζάς και Αγράφων. Για τον Κώστα Βελή,που κήρυξε την επανάσταση και βρήκε μαρτυρικό θάνατο, για τους Γιολδάσηδες και τη μάχη στην Καλιακούδα, και τόσους άλλους . Και φυσικά το Καρπενήσι έχει κάθε λόγο να αγκαλιάζει τον δικό του ξεχωριστό ήρωα, που δεν γεννήθηκε εδώ, αλλά στον τόπο αυτό λαβώθηκε θανάσιμα . Θα λέγαμε ότι από το Καρπενήσι ξεκίνησε η διαδρομή του Μάρκου ως ιδανικού ηρωικού προτύπου που συνεπήρε την εποχή του και κατέληξε στο Παρίσι. Εκεί, όπως ίσως γνωρίζετε, υπάρχει οδός και στάση του μητροπολιτικού τρένου ( του μετρό δηλαδή) με το όνομά του.
Μα η ιστορία του 1821 έχει και μια άλλη πλευρά, την πολιτική. Στη διάρκεια του αγώνα, με όλες τις μαύρες στιγμές του, όπως οι δύο εμφύλιοι πόλεμοι, έγιναν εθνοσυνελεύσεις και ψηφίστηκαν τα πρώτα συντάγματα, βάσεις και θεμέλια της μετέπειτα πολιτικής ζωής της χώρας μας. Στον χώρο αυτό αναγνωρίζεται από τους ιστορικούς ο σπουδαιότατος ρόλος του φαναριώτη Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, που καθώς φαίνεται είχε μια ιδιαίτερη σχέση με την περιοχή μας. Ο Μαυροκορδάτος είχε ως πιστούς συνεργάτες και καρπενησιώτες, όπως ο Κωνσταντίνος Γουβέλης, ο Γεώργιος Λέλης και ο Δημήτρης Γουβέλης . Οι δύο τελευταίοι σχετίζονται με ένα σπουδαίο εγχείρημα που επιχειρήθηκε στα 1824 για την προστασία αμάχου πληθυσμού στη θέση Αποκλείστρα Καστανιάς Προυσού. Όσον δε αφορά τον Κωνσταντίνο Γουβέλη, γιο του παπά- Γιώργη από το Καρπενήσι, ας αναφερθεί εδώ μονάχα ότι ως εμπορικός αντιπρόσωπος του Βελή πασά, γιου του διαβόητου Αλή, πουλούσε για λογαριασμό του Βελή στάρι στις Βαλεαρίδες νήσους, λίγο πριν την έναρξη του αγώνα. Τους παράδες που μάζεψε επ΄ονόματι του αφέντη του, φαίνεται πως τους διέθεσε στη συνέχεια για τις ανάγκες του αγώνα, τουλάχιστον ένα μέρος τους.
Για τη σχέση του Μαυροκορδάτου με την Ευρυτανία ας σημειωθεί και τούτο: εικάζουμε βάσιμα ότι αυτός κρύβεται πίσω από την ιστορικά αξιοπερίεργη υπόθεση της ανοικοδόμησης της Μονής Τατάρνας στα 1841- 1844, μοναδικό φαινόμενο σε όλη την επικράτεια, σε μια εποχή που πολλά μοναστήρια διαλύθηκαν και καταργήθηκαν.
Θα καταλάβατε ότι καθώς μου ανατέθηκε η τιμή να εκφωνήσω τον σημερινό σημαντικό πανηγυρικό της ημέρας, επέλεξα αντί για ύμνους να υπενθυμίσω ψήγματα από πολλές μικρές τοπικές ιστορίες για την προσφορά τούτης της γης και των ανθρώπων της στη μεγάλη ιστορία του 1821. Με την κριτική υπενθύμιση των ιστορικών στοιχείων ας καταλάβουμε όλοι μας ότι αυτό που είμαστε σήμερα προήλθε από την σύνθεση ενός κουβαριού αντιφάσεων. Σε αυτό το εκρηκτικό πολλές φορές μείγμα συνυπήρξαν τότε αλληλοεπιδρώντας: οι εκ Δύσεως “προοδευτικοί” διαφωτιστές” με τους συντηρητικούς κύκλους · οι πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρείας με πολιτικούς, όπως ο Μαυροκορδάτος, που για λόγους εξωτερικής πολιτικής και διπλωματίας υπέστειλαν τη σημαία της Φιλικής Εταιρείας· οι πρόκριτοι, φορείς εξουσίας στο οθωμανικό πλαίσιο αλλά και υπεύθυνοι συλλογικής κοινοτικής ευθύνης απέναντι στον κυρίαρχο· οι κλεφταρματολοί αρκετοί από τους οποίους είχαν εκπαιδευτεί στην αυλή του τυράννου των Ιωαννίνων· οι μοραΐτες, οι ρουμελιώτες και οι νησιώτες, που έπρεπε να γεφυρώσουν τις αντιθέσεις τους.
Και ακόμη οι απλοί χωρικοί που ακολούθησαν τους μεγάλους αρχηγούς στις μάχες · οι έμποροι, που ταξιδεύοντας σε Ανατολή και Δύση, διάβαζαν εφημερίδες, ενημερώνονταν για τις εξελίξεις και εισήγαγαν νέα πολιτιστικά στοιχεία στα χωριά και στις πόλεις· οι κληρικοί, που άλλοτε ως συντηρητικοί απλώς συντηρούσαν την φλόγα της πίστης και άλλοτε ως δυναμικοί επαναστάτες παρέβαιναν τους εκκλησιαστικούς κανόνες και έβαζαν μπαρούτι αντί για λιβάνι στο θυμιατό τους. Σε όλους αυτούς που αναμετρήθηκαν και μεταξύ τους οφείλουμε αυτό που είμαστε σήμερα. Εκείνο που εύχομαι είναι να μπορούμε κατανοώντας τις δυσκολίες της σύνθεσης αυτής, να υπογράφουμε όπως ο Καραϊσκάκης και ο Γιολδάσης, ως πατριώται και αδελφοί.”.
