ρεπορτάζ από την έντυπη έκδοση των Ευρυτανικών Νέων
ΦΩΤΟ: Τα “Καλήμερα” στο δημοτικό κατάστημα “Αντιγόνη” του Μεγ. Χωριού, το έτος 2004 / Αρχείο Ευρυτανικών Νέων
Επτά εθιμικές πρακτικές και κοινωνικές τελετουργίες εγγράφονται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. Μεταξύ αυτών τα Καλήμερα, τα κάλαντα που τραγουδιούνται στο Μεγάλο Χωριό την παραμονή των Φώτων.
Οι Τηγανίτες τ’ Αγιού στην Κέρκυρα, το Αμπαλί, παραδοσιακό παιχνίδι της Λευκάδας, η λευκαδίτικη λαδόπιτα, οι χορευτικές παραδόσεις της Νισύρου, τα Καλήμερα του Μεγάλου Χωριού Ευρυτανίας, η τέχνη της παραδοσιακής παρασκευής του τυριού Μανούρι Βλάστης και τα Σάγια Νέας Καρβάλης, αποτελούν τις πιο πρόσφατες εγγραφές στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Η απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, με τίτλο “Εγγραφή του στοιχείου ‘Καλήμερα Ευρυτανίας’ στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας” (ημερομηνία 8/3/2022), φέρει την υπογραφή της Υπουργού κας Λίνας Μενδώνη και αναφέρει χαρακτηριστικά: «Εγκρίνουμε την εγγραφή του στοιχείου ‘Καλήμερα Ευρυτανίας’ στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, όπως περιγράφεται στο συνημμένο Δελτίο Στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς που φέρει τον παραπάνω τίτλο, διότι αποτελεί σημαντικό για την κοινότητα στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, που συμβάλλει στην ανάδειξη της ποικιλίας των εθιμικών δρωμένων του δωδεκαημέρου».
Η πρωτοβουλία και η υλοποίηση
Το Εθνικό Ευρετήριο είναι η αποτύπωση στοιχείων της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. Φιλοδοξεί να αποτελέσει μια έγκυρη και επικαιροποιημένη εικόνα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας και μέσω αυτού να δοθεί ο λόγος στους ίδιους τους φορείς της (κοινότητες, ομάδες, ακόμα και μεμονωμένα άτομα) προκειμένου να μοιραστούν τη δική τους πολιτισμική εμπειρία με το εγχώριο και διεθνές κοινό, να μιλήσουν για τη συλλογική τους ταυτότητα, να διατυπώσουν προτάσεις για τη μελέτη και κυρίως για τη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Η πρώτη εγγραφή που αφορά αποκλειστικά την Ευρυτανία έγκειται στα «Καλήμερα» του Μεγάλου Χωριού, τα παραδοσιακά κάλαντα που τραγουδούν από σπίτι σε σπίτι οι άντρες του χωριού, το βράδυ της παραμονής των Θεοφανείων.
Την πρωτοβουλία και σύνταξη του προς έγκριση φακέλου ανέλαβαν, ήδη από το 2020, η κα Παναγιώτα (Γιούλη) Μάλαινου, Δημ. Υπάλληλος, Διδάκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, και ο κ. Πέτρος Μπακατσιάς, Πολιτικός Μηχανικός, αμφότεροι δημότες Τ.Κ. Μεγάλου Χωριού, που ανέλαβαν να συγκεντρώσουν όλο το απαραίτητο υλικό, ιστορικά στοιχεία για το έθιμο, φωτογραφίες, βίντεο, χάρτες κ.α., με στόχο να πείσουν για την ανάγκη ένταξής του στο Εθνικό Ευρετήριο. Καθώς απαιτούνταν και συμμετοχή θεσμοθετημένου τοπικού φορέα, ο Πρόεδρος της Τ.Κ. Μεγ. Χωριού, κ. Γιάννης Γαβρίλης, υπέγραψε τη σχετική βεβαίωση για τη διαδικασία υποβολής του φακέλου στο υπουργείο.
Στην περιγραφή του εθίμου, διαβάζουμε: «Τα Καλήμερα τραγουδιούνται από άνδρες στην τοπική κοινότητα του Μεγάλου Χωριού Ευρυτανίας την παραμονή των Φώτων (5 Ιανουαρίου). Πρόκειται για ευχές που απευθύνονται ξεχωριστά στον νοικοκύρη, τη νοικοκυρά, τα παιδιά τους, τη χήρα, τον ξενιτεμένο και τον παπά και λέγονται τραγουδιστά σε κάθε σπίτι του χωριού από τους Καλημεράδες. Την ομάδα που συνοδεύουν νταούλια και κάποτε κλαρίνο, κερνάνε οι οικοδεσπότες μεζέδες, ποτά και τους δίνουν χρήματα που μαζεύονται σε ένα κοινό ταμείο. Ανήμερα των Φώτων οργανώνεται ένα μεγάλο γλέντι (φαγητό, ποτά και ζωντανή ορχήστρα) που πληρώνεται αποκλειστικά από το ταμείο των Καλημεράδων και συμμετέχει ενεργά όλο το χωριό και οι επισκέπτες του».
Το έθιμο, σημειώνουν οι συντάκτες, πραγματοποιείται μόλις νυχτώσει, όπως περιγράφεται σε αναφορές για την τοπική λαϊκή παράδοση στο περιοδικό «Φωνή του Μεγάλου Χωριού», τουλάχιστον από το έτος 1968. Τα παλαιότερα χρόνια συμμετείχαν μόνο οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. Οι νεότεροι (κάτω από τα 18) «απαγορευόταν» να συμμετέχουν, ενσωματώνονταν στο δρώμενο μετά την ενηλικίωσή τους. Με την πάροδο του χρόνου ο άτυπος αυτός κανόνας άλλαξε και σήμερα συμμετέχουν και οι νεότεροι σε ηλικία. Τα Ευρυτανικά Νέα, εξάλλου, έχουν πολλές φορές καλύψει με ρεπορτάζ τους το έθιμο, ενώ οπτικοακουστικό υλικό της εφημερίδας χρησιμοποιήθηκε για τη σύνταξη του φακέλου.
Ποια σημασία έχουν, όμως, τα «Καλήμερα» σήμερα για τους Μεγαλοχωρίτες; Οι άνθρωποι του χωριού, αναφέρεται στον φάκελο που κατατέθηκε και εγκρίθηκε, επιθυμούν να διαφυλάξουν τη συνέχεια του εθίμου γιατί ενισχύει την ταυτότητά τους: «…είναι κάτι που το βρήκαμε και θέλουμε να το συνεχίσουν τα παιδιά μας», γιατί όπως λένε, «γίνεται από παλιά». Αν και τουριστικό χωριό το Μεγάλο Χωριό, αναφέρεται, δεν χρησιμοποιεί τα «Καλήμερα» ως τουριστικό προϊόν. Οι ίδιοι κάτοικοι του Μεγ. Χωριού διαφυλάσσουν και καμαρώνουν για το ξεχωριστό αυτό «δικό τους» έθιμο, τονίζεται. Η σύναξη όλων των ανδρών, νεότερων και μεγαλύτερων, την παραμονή των Φώτων είναι ένα άτυπο καθιερωμένο ραντεβού των απανταχού Μεγαλοχωριτών, που ενδυναμώνει την αίσθηση της κοινότητας όσων μετέχουν τραγουδώντας (άνδρες) και όσων τους υποδέχονται (γυναίκες και όσοι μένουν στο σπίτι). Αυτή η επαφή ήταν (και παραμένει) σημαντική για τις «συμπάθειες» που αναπτύσσονταν ανάμεσα στους νεότερους και είναι επίσης, ένα βήμα για την αποσόβηση φιλονικιών ή ερίδων που υπήρχαν ανάμεσα σε μέλη της κοινότητας.
Οι προοπτικές του εθίμου
Ιδιαίτερη αξία έχει και η αναφορά στα μέτρα διαφύλαξης και ανάδειξης που οι συντάκτες του φακέλου, κ.κ. Μάλαινου και Μπακατσιάς, προτείνουν να εφαρμοστούν μελλοντικά όσον αφορά στα «Καλήμερα». Ενδεικτικά προτείνονται: Η δημιουργία ενός τουλάχιστον δίγλωσσου λευκώματος με θέμα το έθιμο, η εκτύπωση πληροφοριακού εντύπου με υλικό, η παρουσίαση φωτογραφικού υλικού σε περιοδικές εκθέσεις σε τοπικό, περιφερειακό, πανελλαδικό και διεθνές επίπεδο, η συλλογή (φωτογραφικού – οπτικοακουστικού υλικού, μαρτυρίες – αφηγήσεις, παλαιά έντυπα τεκμήρια κ.λ.π.) για τη δημιουργία βιβλίου, η ψηφιοποίηση του παραπάνω υλικού και η καταγραφή του σε ψηφιακά μέσα (κασέτες, dvd, video κ.λ.π.), αλλά και η κατασκευή ιστοσελίδας για τα «Καλήμερα» και η καταγραφή τους για το αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών.
