Τα τελευταία χρόνια, η ανασκαφική διερεύνηση γύρω από την Παλαιοχριστιανική Βασιλική του Αγίου Λεωνίδη έχει αποδώσει καρπούς και η έρευνα που έχει αναλάβει η Αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας, κα Αθανασία Τσόκα, προσθέτει διαρκώς νέα κομμάτια στο παζλ του σπουδαιότερου παλαιοχριστιανικού μνημείου της Ευρυτανίας. H μνήμη του Αγίου Λεωνίδη τιμάται από την Εκκλησία στις 16 Απριλίου.

Το καλοκαίρι του 2018, στο σημείο είχε αποκαλυφθεί ένα νεκροταφείο Ρωμαϊκών και ύστερων Ρωμαϊκών χρόνων (από τον 2ο έως τον 4ο μ.Χ. αιώνα). Η Βασιλική του Αγίου Λεωνίδη κτίστηκε επάνω σε προγενέστερο νεκροταφείο και αποτελεί μέρος εκτεταμένου αρχαιολογικού χώρου (αρχαίας πόλης), που είναι ο μοναδικός έως σήμερα στην Ευρυτανία.

Έναν χρόνο αργότερα, η σκαπάνη επεκτάθηκε ανατολικά του ναού, δίνοντας νέα στοιχεία στους αρχαιολόγους, που αποκάλυψαν πως στο σημείο υπήρχε ένα εκτεταμένο κτήριο που αναπτύσσεται βόρεια, νότια και ανατολικά. Χτίστηκε σε τρεις (ή και περισσότερες) οικοδομικές φάσεις, όμως ακόμα δεν μπορούν να γίνουν ασφαλείς εκτιμήσεις για τον ρόλο και τη λειτουργία που επιτελούσε.

Οι ανασκαφές γίνονται στο πλαίσιο κατασκευής ενός μεγάλου έργου για την ανάδειξη του Αγίου Λεωνίδη, με κορωνίδα τη δημιουργία ενός κελύφους που θα προσφέρει στον χώρο την κατάλληλη σύγχρονη προστασία και ταυτόχρονα θα τον καταστήσει επισκέψιμο.

Το έργο χρηματοδοτεί με 1,8 εκατομμύρια ευρώ η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Στα έργα ανάδειξης του ιστορικού μνημείου προβλέπεται η αλλαγή εισόδου που θα γίνεται από την βόρεια πλευρά πλέον, η ανακατασκευή του κτηρίου εμβαδού περίπου 400 τ.μ., η κατασκευή νέας στέγης, η διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου με θέσεις για στάθμευση λεωφορείων κ.α.

Η ιστορία του ναού

Ο ναός του Μάρτυρα Λεωνίδη ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής εξωτερικών διαστάσεων 28×18,50 μ., με εγκάρσιο κλίτος στα ανατολικά που καταλήγει σε κόγχες και νάρθηκα στα δυτικά, χωρίς προσκτίσματα. Από την ανωδομή του κτιρίου διατηρήθηκαν σε μικρό ύψος οι περιμετρικοί τοίχοι και η βάση του συνθρόνου στην κόγχη του ιερού.

Όλοι οι χώροι, πλην της κόγχης του ιερού, καλύπτονταν από ψηφιδωτό δάπεδο το οποίο διασώζεται κατά το μεγαλύτερο μέρος του, με φυτική και γεωμετρική διακόσμηση και σκηνές από το ζωικό βασίλειο (παραστάσεις με ζώα, πτηνά και ψάρια). Ιδιαίτερη σημασία μεταξύ των ψηφιδωτών έχουν οι αφιερωτικές επιγραφές, οκτώ τον αριθμό, στις οποίες αναφέρονται μέλη της τοπικής εκκλησιαστικής κοινότητας, η αφιέρωση του ναού στον Μάρτυρα Λεωνίδη και η χρονολογία κατασκευής των ψηφιδωτών, η οποία θα πρέπει να τοποθετηθεί στο β’ τέταρτο του 6ου αι. μ.Χ. Το κτήριο καταστράφηκε πιθανότατα από σεισμό, ίσως του 551 μ.Χ., τον οποίο ακολούθησε πυρκαγιά. Ο Άγιος Λεωνίδης είχε εκτεταμένη λατρεία κατά τον 5ο-6ο αι. στην Κόρινθο, την Αθήνα (Βασιλική Ιλισσού) και ενδεχομένως τη Θεσσαλία. Μετά τις καταστροφές του 6ου αι. το όνομα και η λατρεία του νεανία αγίου δεν εμφανίζονται ξανά.

H βασιλική εντοπίστηκε το 1956 μετά από έντονες βροχοπτώσεις. Η πλήρης αποκάλυψή της πραγματοποιήθηκε σε δύο ανασκαφικές περιόδους (1958 και 1959) με δαπάνες της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Το 1966 έγινε απόσπαση, συντήρηση και επανατοποθέτηση των ψηφιδωτών. Ακολούθησε η συμπλήρωση της τοιχοδομίας και η τοποθέτηση ξύλινης στέγης, η οποία ανακαλεί τη μορφή της στέγης των ναών αυτού του τύπου. Οι εργασίες συντήρησης του δαπέδου επαναλήφθηκαν τα έτη 1975 και 1990. Περιμετρικά της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής έχει θεσμοθετηθεί Ζώνη Α προστασίας του αρχαιολογικού χώρου.